Religiao

MAROMAK HO NIA LIAFUAN

2.1 Introdusaun Bíblia

            Husi pájina  hirak ne’e hanesan introdusaun ba dalahuluk, hodi lee Bíblia. Liu-liu ba ema ka grupu hirak ne’ebé hakarak hatene kona ba bíblia liu husi lee mesamesak ka lee iha grupu nia laran. Bíblia, livru ida mundu tomak hatene, tanba liu husi livru ne’e mak habelar no haluan relasaun domin, karidade no pás  entre ita ema ho Maromak no ita ema ho ema seluk. Bíblia tradús tiha ona ba lian 1685, maske nune’e, ema barak mak seidauk hatene Bíblia. Balu fali, rai bíblia iha sira nia uma maibé, nunka lee. Ohin loron bíblia fanun maka’as ita nia laran-nakloke ba situasaun real mundu ohin loron nian ne’ebé, nakonu ho krize, polítika no globalizasaun ne’ebé, halo ema nia moris la hakmatek, to’o balu sai vítima ba hahalok situasaun hirak ne’e nian.

2.1.1 Bíblia Nu’udar Fonte Ida ba Sarani Nia Moris

            Bíblia nu’udar livru ida ne’ebé fahe ba parte rua (2) mak : Antingo Testamento  ( TT ) no Novo Testamento ( TF ). Bíblia, husi ema matenek na’in sira ba  dahuluk, ohin loron ho ema baibain sira hanaran : livru santu, tanba iha livru ne’e nia laran, hakerek momoos kona-ba aliansa (perjanjian) entre Maromak ho ita ema. Iha livru ne’e hato’o ba ita ema kona-ba aliansa entre Maromak ho ita ema nia fiar (setia) ka la fiar (tidak setia). Liu husi aliansa ne’e hakarak atu hateten katak ; Entre Maromak ho ita, iha relasaun spesial. Relasaun aliansa entre Maromak ho ita ema ne’e, iha deferénsia

uitoan ho relasaun entre ita ema ho ema, tanba liu husi relasaun aliansa ne’e, Maromak konsidera povu ne’ebé fiar iha bíblia ne’e, nu’udar Ninia povu. Ho povu sira ne’e mós, tenki iha relasaun no fiar metin ba Maromak. Bíblia katak; refleksaun moris ida husi povu ho sira nia Maromak, husi Maromak ho ninia povu. Ho ida ne’e, Bíblia sei tulun povu atu moris tuir aliansa ne’ebé iha ona. Liu husi bíblia, Maromak fó laran-metin no hatudu dalan ba nia povu, atu haka’as an nafatin iha nia moris no sei lalakon nia ksolok. Tan buat hirak ne’e hotu mak ita dehan bíblia mak Maromak Nia Liafuan, Maromak Nia hatudu An nu’udar fonte ba ita ema sarani nia moris.

2.1.1.1 Nosaun (ideia/konseitu) Bíblia

Saida Mak Bíblia? Bíblia ou livru ema kristaun nian no Livru ida ne’ebé úniku liu. Bíblia mai husi lia-Gregu “Biblos” katak “Livru”. Husi ne’e mosu diminutivu “biblion” katak “livru kiik, iha plural: “Bíblia”, Husi ne’e, iha ita nia dalen Tetun, Bíblia. Naran Bíblia ne’e rasik dehan mai ita katak; nia livru duni. Kompara ho livru sira seluk, Bíblia forma ho akumula husi livru barabarak. Livru hirak ne’e mai husi beiala sira, profeta sira, liurai sira no husi selu-seluk tan.

2.1.1.2 Karakterístika Bíblia

            Karakterístika Bíblia hakfahek ba parte tolu, mak hanesan :

v  Maromak nu’udar Kriador

v  Maromak nu’udar perduador

v  Maromak nu’udar Salvador

2.1.1.3 Istóri Bíblia.

Tuir istória Bíblia, Testamentu Tuan hakerek iha ona besik Tinan Rihun Ida. Ita haree ona katak; hahú kedas ona história povu Israel nian, haktuir ba malu hosi ibun ba ibun, husi Aman ba Oan. Iha momentu ne’e mós la’os uja teknolojia, hanesan; mesin-ketik, DVD, CD ka komputador, maibé; hakerek ho manu-fulun ne’ebé, ikus mai sai hanesan surat tahan, ne’ebé ema hanaran paperius, ho razaun katak; buat ne’ebé hakerek ne’e la’os saugate ka lia le’et de’it maibé, sai hanesan dokumnetasaun ka istória ne’ebé sei la lakon no deklara ba mundu katak; istória nia hun mak ne’e duni. Wainhira ema balu hahú hakerek ona tradusaun hirak ne’e, hahú husi siklus X molok Kristu, katak iha tempu Salomaun. Iha momentu ne’e la sai kedas livru hirak ne’ebé ita hatene. Textu sira tuan liu, hafoun hikas fali no hadi’a filafali dala ida tan tuir povu nia hatene kona-ba istória. Ho profeta sira nia tulun, mak sira sei hatene aspeitu foun Maromak Nia hatudu An. Nune’e, bíblia ne’e hakerek iha époka seluseluk no husi ema barak. Tan ne’e, bíblia dalaruma bele haktuir asuntu ida ho maneira ne’ebé la hanesan Ezemplu : istoria kona-ba Maromak haki’ak ou halo mane no feto iha jenezes        

(Gen.1:26 – 31,2:7-25). Dalaruma mós iha kapítulu ida naran iha textu husi tempu ne’ebé la hanesan no kahur malu de’it.

Bíblia mosu iha povu oriente ida nia le’et, povu Israel. Povu ida ne’e halo literatura ida ne’ebé haktuir ninia istória kona ba sira nia refleksaun, sira nia matenek no sira nia orasaun. Literatura tomak ne’e mosu, tan sira nia fiar iha Maromak, mesak ida de’it, ne’ebé dehan “Ha’u horik nafatin ho imi”. Povu hirak ne’e hela besik tasi Mediterania iha oriente klaran. Uluk sira ema la’o rai, mai husi Mezopotania (oras ne’e Irak). Hanaran sira HEBREUS, jerasaun Abrão nian.

Ema barak hakarak sai rai na’in iha rai ne’ebé Hebreu sira horik ba. Kananeu sira mós moris iha ne’ebá, nune’e rai ne’e hanaran KANA’AN. Israel oan sira hanaran  rai ne’e  ISRAEL. Ikus mai rai ne’e naran fali PALESTINA : Filisteu sira rain patriarka sira.

Bíblia ka livru ne’e hamutuk 73 no livru ne’e hakerek ho lia-tolu (3) mak hanesan lia-Hebraika/Hebreu, lia-Aram no lia-Grego/Yunani. Husi lia-tolu ne’e mak iha tempu ne’ebá sarani kristaun sira uja, tan ne’e ema hanaran  livru fiar nian no livru igreja nian. Livru ne’ebé fó sasin kona-ba Maromak no resposta ema nian, no liafuan di’ak Maromak nian, liu husi linguajen ema nian.

Bíblia ne’e atu dehan mai ita katak; liafuan Maromak nian, tanba Bíblia fó sasin kona ba kna’ar no liafuan furak Maromak nian ne’ebé fó maksoin ba ema ne’ebé fó sasin kona-ba Maromak no kona-ba Jezús, ida ne’ebé ko’alia kona-ba Maromak rasik liu husi ema nia hahalok ou frakeza katak: liu husi Bíblia, Maromak ko’alia ho ema, liu husi ema, ema hakerek ho liafuan sira tuir inspirasaun Maromak Nian.

2.1.2 Hafahek Bíblia 

              Bíblia hanesan kolesaun ida ka biblioteka ida. Bíblia hamutuk 73 iha époka no estilu oi-oin. Bíblia hanesan livru ne’ebé tau hamutuk hakerek iha époka ne’ebé la hanesan husi autór oin-oin no jéneru literatura oin-oin.

2.1.2.1 TESTAMENTU TUAN

                Bíblia ne’ebé ema judeu (Yuhudi) sira simu hamutuk 46. livru sira ne’e sira simu hanesan Bíblia ne’ebé rejista tiha ona sai hanesan kanóniku. Livru sira ne’e hotu tradús ba iha língua / lia-Grego/Yunani ou tradussaun sira ne’e hanaran Setuajinta (Septuaginta). Iha Septuajinta hetan hotu livru kanónika ema Judeu / Yuhuda.

Livru husi Testamentu tuan hamutuk 46. Protokanonika (Proto katak ba dahuluk, canon katak lista). Deuterokanonika (Deutero katak ba daruak, canon katak lista). Livru husi Testamentu tuan fahe ba parte 4 mak hanesan:   

2.1.2.1.1 Pentateuk

             Iha livru Testamentu tuan ita hatene, livru (5) ba dalahuluk ne’ebé hanaran, “Pentateuku “, husi lia fuan Grega ida katak ,”livru lima”. Livru lima hirak ne’e hanaran mós “Torah” (Ukun fuan) tamba ukun-fuan Murak tuan nian. Murak katak povo Israel sei hetan dala ida tan, tali sá de’it maka kesi tutan sira ho Maromak. Sira dehan: Maromak hadomi ita. Profeta sira gosta atu kompara Maromak nu’udar la’en ida ne’ebé fó an tomak ba nia kaben. Maromak mak la’en; povu ka komunidade mak feen. Sira mós gosta halo ho komparasaun seluk hanesan povo Israel, tuir lolos buka tama ba Impériu kbi’it ida maibé, sira halo fali Moruk ho Maromak rasik. Tanba ne’e ita temi Bíblia, “Bíblia Maromak nian.”

             Iha tradusaun iha lia-seluk, liafuan Murak sai fali “paktu” no mós ba “Testamentu”. Hosi ne’ebá mak mosu “Testamentu Tuan” no Testamentu Foun” katak Moruk Tuan no Moruk Foun. Tuir mai ita ba haré Livru pentateuk hosi parte por parte:

Ø  Jenezis

Livru ba dahuluk hosi pentateuk mak hanaran Jenezis. Livru ne’e hahú ho reflesaun sira kona-ba mundu, ema no sasán ba dala uluk nian no Maromak hahú nia povu. Iha livru Jenezis sei fahe ba parte rua;

ü  Husi kapítulu 1-11 haktuir istória kona-ba ema sarani kristaun ba dalahuluk nian to’o   Israel nia beiala sira mak hanesan; Abrặo.

ü  Husi kapítulu 12-50 haktuir istória kona-ba Israel nia beiala, hanesan Abrão, Isac, Jacob no Jerasaun sanulu resin-rua husi Jacob nian to’o sira muda ba hela iha rai Eziptu.

Ø  Ézodu

   Iha livru ba daruak ne’e mak hanara ézodu; lia fuan ne’e mai husi Yunani/Latin katak; “Ezodu sira,” ne’ebé konta fila fali akontesimentu sira ne’ebé povu Israel nian ne’ebé, iha tempu ne’ebá koko terus (escravidão) iha Eziptu. Ho ida ne’e, hodi kontinua história Israel sira nian iha tempo ne’ebá. Durante tempu barak nia laran, hahú husi jerasaun Abrão liu husi nia oan Isac no Jacob sira hela iha ne’ebá, sira hasoru dezafiu kona-ba nasaun nia ukun no relijiaun ne’ebé sira fiar ba Maromak, katak; iha momentu ida ne’e, sira lakon ona konfiansa ba Maromak, maibé laran luak nafatin hodi simu sira nia halerik hodi haku’ak filafali sira no lori sira sai husi  hahalok escravidão nian

(Ex;1). Iha livru ba daruak Bíblia nian ne’e mόs ita lee, oinsá Maromak halo moruk ho Nia povu. Povu moris iha eziptu, ema ukun sai atan ba kbi’it na’in sira. Husi akontesimentu sira ne’e, Maromak haruka Moises atu hasai Nia povu sira husi eziptu no lori sira fila-fali ba rai Kanaan. Libertasaun ida ne’ebé susar, maibé povu ne’e haree momoos Maromak futar liman ne’ebé husi no tulun sira hodi manán; Hakat ba rai-fuik maran, to’o iha foho Sinai, iha ne’ebé povu halo festa Moruk ida ho Maromak. Ita lee iha Ezd; 19; 1-8 no 2; 1-21. Maromak dehan katak; povu ida ne’e sai Ninia povu. No nu’udar povu Maromak nian, sei iha responsabilidade tomak ne’ebé seluk liu povu sira hotu. Hanesan hatán ida ba Maromak Ninia lala’ok be husik sira husi atan, Maromak hein husi povu ida ne’e atu fó laran (Felicidade), responsabilidade. Maromak mós hakarak hatudu ba sira katak; sai atan ba eziptu hotu ona. Tan ne’e, Maromak haraik ukun-fuan balu, hodi tulun sira atu labele sai tan atan; ukun-fuan ne’ebé hanaran

“Ukun-fuan Sanulu.” Povu hanaran: “Ukun-fuan Moruk Foun nian.” Nune’e, ba hotu-hotu ne’ebé, ukun-fuan ne’e fó ba sira, atu sai livre loloos. Tan ne’e, povu haré ukun-fuan sira ne’e nu’udar prezente bo’ot ida husi Maromak. Ukun-fuan sira ne’e mak dalan ba dame no ksolok loloos.

Ø  Levítiku 

            Husi livru ba datoluk Moises nian ne’e husi lian Yunanu/Latin “Leviticus”. Nune’e mós iha lia-seluk liu-liu iha lia-Indonezia ne’ebé fasil atu komprende kona-ba servisu no dever Na’ilulik povu Israel nian. Levi-oan sira nu’udar atan ka servidor ba na’ilulik sira, maske la mosu iha livru ne’e nia laran.

            Livru hanaran nune’e, tanba iha ukun-fuan sira kultu nian, nomós obrigasaun Na’ilulik ho levita sira nian. Livru Levítiku ne’e mós atu dehan katak ; kona ba levítiku oan sira ne’ebé hala’o servisu tuir lei haruka atu halo arolamentu ba povu levita-oan sira. Iha levítiku ne’e mós, mai husi sosiedade na’ilulik kristaun sarani Israel oan sira. Maske nune’e, iha tempu barak nia laran, Moíses halo formas kona ba livru pentateuk, iha livru levítiku diretamente hodi kontinuasaun iha livru ézodu. Atu esplika katak; husi kenteudu livru ida ne’e, hodi fó sai iha tempu Israelita oan sira, hela iha foho Sinai.

Ø  Númeru Sira

            Livru ne’e hanaran númeru, tanba hahú ho sura povu Israel Nian. Bazeia  ba livru númeru ne’e, sira hala’o sensus ka arolamentu povu Israel  sira, totalidade povu sira iha tempo ne’ebá nia laran. Tanba ne’e, livru númeru aprezenta mai ita, povu realístiku ne’ebé agora daudaun ita koko. Hanesan iha tempu ne’ebé Israel sira hala’o viajen naruk ida iha rai-fuik maran hahú husi foho Sinai to’o Moab.

Ø  Deuteronómiu

Livru deoteronómiu, nia halo repetisaun kona-ba história, lei ka livru seluk. Maske nune’e, livru levítiku nian, la kopia liafuan husi livru seluk, tanba ne’e livru 5 husi Pentateuk nian, repete matéria sira, espesial lei ne’ebé hanaran livru Deoteronómiu. Husi livru ida ne’e mós katak; livru ne’ebé hato’o hikas filafali ukun-fuan sira moruk tuan nian. Ninia balu ema atu hakribit salan no fó laran ba Maromak. Iha definisaun mós kona-ba livru entre Deuteronómiu ho Ezodu, levítiku ho númerus : Deoteronómiu la’os modu de istoria maibé, livru eransa ba ninia jerasaun.

2.1. 2.1.2 Livrus Profeta sira nian

Livru matenek sira nian hamutuk 18. Iha livru sira ne’e, ko’alia kona-ba moris no lia menon husi profeta sira. Livru hirak ne’e mak, henesan tuir mai ne’e :

v  Izaias              

v  Zeremias

v  Halerik / Lamentasaun

v  Baruk

v  Ezekiel

v  Daniel

v  Ozeias

v  Abdias     

v  Joel

v  Amos

v  Jonas

v  Mikeias

v  Nahum

v  Habakuk

v  Sofonias

v  Ague

v  Zakarias

v  Malak